مقدمه
مقالات مروری دسته مهمی از مقالات علوم پزشکی هستند که به دلیل اهمیت و جامعیت، از خوانندگان بسیار و اعتبار و جایگاهی خاص برخوردارند. هدف از نگارش این نوع مقالات، پاسخ به یک سؤال یا حل یک مشکل می‌باشد؛ به این مفهوم که مطرح شدن یک سؤال در ذهن محققین و یا بروز یک مشکل در تصمیم‌گیری‌های بالینی، منجر به مرور مقالات مرتبط و ترکیب نتایج آنها می‌گردد که حاصل آن، پاسخگویی به سؤال مطرح شده یا یافتن راه حلی برای مشکل مربوطه می باشد.
چنانچه نویسنده یا نویسندگان برای یافتن پاسخ سؤال مورد نظر، صرفاً براساس ذهنیت قبلی خود از موضوع مورد بحث به جستجوی مقالات و مطالعات مرتبط بپردازند، آنگاه این جستجو را تا رسیدن به مقالات مورد نظر و انتخاب مطالعات مناسب ادامه دهند، سپس با جمع‌بندی نتایج به دست آمده وتلفیق آن با تجربیات خویش، نتیجه‌گیری نهایی را در قالب یک مقاله ارائه دهند، به آن مرور غیرسیستماتیک یا روایتی می‌گویند. در مقابل، مرور سیستماتیک یا جامع، انجام همین مراحل اما براساس پروتکلی کاملاً دقیق و از قبل تنظیم شده می‌باشد.
مرور سیستماتیک در اغلب موارد با بهره‌گیری از روش‌های آماری در ترکیب نتایج، به برآوردی واحد و مشخص در پاسخ به سؤال مربوطه دست می یابد و لذا از توان و اعتبار بالایی در نتیجه‌گیری و تصمیم‌سازی برخوردار است.
متاآنالیز
متاآنالیز عبارت است از ترکیب داده‌ها و نتایج بدست آمده از یک مرور سیستماتیک با بهره‌گیری از روش‌های آماری، یعنی پس از انجام مرور سیستماتیک- که لازمه متاآنالیز است- و براساس نتایج، به یک تخمین واحد برای حل مشکل یا سؤال مورد نظر دست پیدا می‌کنیم. البته هر مرور سیستماتیکی به متاآنالیز منجر نمی‌شود. چنانچه داده‌ها و برآوردهای خام حاصل از مرور سیستماتیک بیش از اندازه غیرهمسان نباشد و بتوان آنها را با روش‌های خاص آماری با هم ترکیب کرد، متاآنالیز قابل انجام خواهد بود. در غیر این صورت نتایج به صورت کیفی در قالب یک مقاله مرور سیستماتیک ارائه می‌گردد. یکی از اهداف مهم متاآنالیز، پی‌بردن به موارد عدم همسانی نتایج و علل آنهاست.
تاریخچه مرور سیستماتیک
اصطلاح مرور سیستماتیک اول بار توسط یک سایکولوژیست به نام Glass در سال ۱۹۷۶ به کار گرفته شد و در دهه ۸۰ میلادی به تدریج در متون پزشکی وارد گردید. تا این که سال ۱۹۹۳ مؤسسه کاکران افتتاح گردید. مؤسسه کاکران سازمانی منحصر به فرد، جهانی و غیرانتفاعی است که به منظور کمک به توسعه و ترویج و نیز سهولت دسترسی به مطالعات مرور سیستماتیک ایجاد شده تا محققین، مدیران و سیاست گزاران بتوانند با استفاده از این نوع مطالعات، اثرات مداخلات بخش سلامت را بررسی نموده و به تصمیم‌گیری آگاهانه‌ای برسند. وظیفه اصلی این مؤسسه تهیه مطالعات مرور سیستماتیک است که به طور منظم به روز رسانی شده و به شکل فصلنامه الکترونیکی در کتابخانه کاکران منتشر می‌گردد. در حال حاضر بیش از ۲۵۰۰ مرور سیستماتیک در این کتابخانه وجود دارد.
عمده مرورهای سیستماتیک بر روی مطالعات کارآزمایی بالینی تصادفی شده انجام می‌شوند زیرا همانگونه که ذکر شد این مطالعات برای پاسخگویی به یک سؤال کاربردی و به طور عمده در زمینه میزان تاثیر مداخلات بخش سلامت انجام می‌شوند و کارآزمایی‌های بالینی بهترین مثال برای دستیابی به چنین پاسخی هستند. اما مطالعات مرور سیستماتیک لزوماً بر روی این دسته از مطالعات صورت نگرفته و بسته به ماهیت امر می‌توانند بر روی مطالعات مشاهده‌ای هم صورت گیرند.
آنچه مرور سیستماتیک را ارزشمند می‌سازد آن است که ما به یک توان بالا از برآورد مورد نظر می‌رسیم. زیرا بسیاری از مطالعات به علل گوناگون (مثلا حجم نمونه ناکافی) از قدرت تفسیر مناسبی برخوردار نیستند اما مرور سیستماتیک و متاآنالیزی که اغلب متعاقب آن انجام می‌شود با ترکیب کردن مطالعات به حجم نمونه بالاتری می‌رسد و لذا می‌تواند با توان بالاتری آنها را بررسی کرده و در نهایت نتیجه‌گیری بهتری ارائه دهد.
اصول و مراحل انجام مرور سیستماتیک
اصول و مراحل انجام مرور سیستماتیک از این قرارند:
1– طرح ریزی مطالعه مرور سیستماتیک
آ. طرح سؤال و مشکل به شیوه ای واضح
ب. تهیه و ارائه پروپوزال
پ. تهیه و ارائه پروتکل اجرایی
۲– انجام مطالعه مرور سیستماتیک
آ. مشخص ساختن چارچوب تحقیق
ب. جستجو، وارد کردن یا حذف نمودن مطالعات
پ. ارزیابی کیفیت مطالعات
ت. استخراج داده ها و اطلاعات
ث. پایش مناسب و مستمر
ج. ترکیب داده‌ها
۳– انتشار و گزارش نتایج
آ. گزارش کردن نتایج
ب. به کارگیری نتایج برمبنای پرسش اولیه
از بین مراحل فوق، مهمترین قسمت، تهیه پروتکل است که جداگانه به آن خواهیم پرداخت.
پروتکل اجرایی مرور سیستماتیک
بنا بر عقیده بسیاری از صاحب نظران، پروتکل مهمترین قسمت از مراحل اجرایی انجام مرور سیستماتیک است. پروتکل در واقع مستندیست در دست محقق که با قرار دادن وی در فضای واقعی تحقیق و مدنظر قرار دادن تمامی جزئیات، یک طرح دقیق از آنچه باید انجام شود ارائه داده وسعی می‌کند با استاندارد کردن روش‌ها و ابزارها، مطالعه را به جلو هدایت نموده و از تورش (bias) احتمالی پیشگیری نماید.
پس از تنظیم و تکمیل پروتکل اولاً بایستی آن را در طی مطالعه راهنما آزمود، ثانیاً آن را در اختیار دو یا سه نفر از صاحبنظران دیگر قرار داد تا پس از بررسی و نقد، اشکالات آن برطرف شود. پروتکل اجرایی ممکن است تا مرحله نهایی و آماده شدن برای اجرا، طی ویرایش‌های مختلف و متعدد دستخوش تغییر و اصلاح گردد.
اجزاء پروتکل مرور سیستماتیک
اجزاء پروتکل مرور سیستماتیک شامل موارد زیر هستند:
– زمینه موضوع
– مرور بر متون
– راهبرد جستجو
– معیارهای انتخاب مطالعه
– ارزیابی کیفیت
– راهبرد استحصال داده ها
– راهبرد سنتز داده ها
– جدول زمان‌بندی طرح
در شماره آتی خبرنامه به توضیح هر یک از این اجزاء خواهیم پرداخت.
علاقمندان می توانند برای آشنایی بیشتر با ساختار و نحوه نگارش مرور سیستماتیک به فصل ۱۱ از کتاب مبانی نگارش علمی تالیف دکتر رامین حشمت – گروه نگارش علمی (SWT)- موسسه فرزان مراجعه نمایند.
