در این شماره از خبرنامه الکترونیک فرزان به جایگاه اخلاق در پژوهش و نگارش علمی خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.
مقدمه
دانش پزشکی یک دانش تجربی است که قدمتی به درازای عمر بشر دارد. آنچه که امروز در اختیار داریم حاصل کنار هم چیده شدن نتایج تحقیقات و تجربیات پزشکان و پژوهشگران در طول تاریخ است. در واقع نتیجه هر پژوهش، همچون شمعی فروزان فرا روی ما قرار می گیرد تا در پرتو آن مسیر درست دانش را طی کنیم. لازم است پژوهشگران با پایبندی به اصول اخلاقی و پرهیز از اعمال نظر شخصی، حقیقت را آن گونه که هست ارائه نمایند. نگارش مقاله علمی که نقطه عطفی در انتقال یافته ها و حقایق تازه کشف شده محسوب می شود، باید در چارچوب مجموعه ای از دستورالعمل های اخلاقی قرار گیرد که در این شماره از خبرنامه به آن خواهیم پرداخت. نخست اشاره ای کوتاه به بحث اخلاق در پژوهش خواهیم داشت، آنگاه به اخلاق در نگارش علمی می پردازیم.
اخلاق در پژوهش
بهترین زمان برای ارزیابی جنبه های اخلاقی یک پژوهش، مرحله طراحی مطالعه و نوشتن پیش- نویس طرح می باشد. در غیر این صورت، ممکن است مطالعه در مراحل اجرایی به دلیل غیر اخلاقی بودن متوقف گردد.
بیانیه هلسینکی
بیانیه هلسینکی که اول بار در سال ۱۹۶۴ در فنلاند توسط انجمن جهانی پزشکی به ثبت رسید، محققین را ملزم می کند تا حین پژوهش، سلامتی بیماران را در اولویت قرار دهند و اقدامات پیشگیری، تشخیصی و درمانی که بر روی بیماران انجام می دهند به هیچ وجه ضرری را متوجه آنان نکند. در حال حاضر بیانیه هلسینکی از ۳۲ بند تشکیل یافته است که مطالعه آن را به کلیه خوانندگان، توصیه می نماییم.
حجم نمونه
محاسبه دقیق حجم نمونه به لحاظ اخلاقی نیز حائز اهمیت است. انجام مطالعه ای که به دلیل ناکافی بودن حجم نمونه از قدرت لازم برخوردار نباشد، اخلاقی نیست. از سوی دیگر انجام مطالعه با حجم نمونه ای بیش از آنچه که لازم است نیز به دلیل هدر دادن سرمایه، غیر اخلاقی محسوب می شود.
تأیید کمیته اخلاق
پیش نویس طرح های تحقیقاتی باید جهت اجرا به تأیید کمیته اخلاقی آن مرکز تحقیقاتی یا دانشگاهی برسد. کمیته اخلاقی موظف است با در نظر داشتن حقوق و خیر و صلاح شرکت کنندگان در مطالعه، به مقایسه پیامد های بالقوه پژوهش یا خطراتی که بیماران را تهدید می کند بپردازد و نیز از نحوه اخذ رضایتامه آگاهانه مطلع شود. اهمیت توجه به مسائل اخلاقی بسته به نوع مطالعه متفاوت است. مطالعاتی همچون کارآزمایی‌های بالینی که در آنها مداخله ای بر روی انسان صورت می‌گیرد بیشترین مباحثات اخلاقی را به خود اختصاص می دهند.
اخلاق در نگارش علمی
از جمله مسائلی که روز به روز بیشتر مورد توجه مجلات قرار می‌گیرد، مسائل اخلاقی در انجام پژوهش و ارائه نتایج است. نکته مهم آن است که حتما در بخش مواد و روش ها ذکر کنید این پژوهش به تأیید کمیته اخلاقی دانشگاه رسیده است. بسیاری از مجلات از چاپ نتایج مطالعاتی که فاقد تأییدیه کمیته اخلاقی هستند امتناع می ورزند. اگر پژوهشگران اعتقاد داشته باشند که پژوهش آنها نیاز به بررسی از جانب کمیته اخلاقی ندارد، باید دلیل منطقی آن را ارائه کنند.
تضاد علائق
به شرایطی که نویسنده یا پژوهشگر دارای جایگاه یا رابطه خاصی است که بر روند پژوهش یا نتایج آن تاثیر می‌گذارد اصطلاحا تضاد منافع اطلاق می‌شود. تضاد منافع از آن جهت حائز اهمیت است که خوانندگان مجلات با اعتماد به محتوای مقالات، نتایج آنها را در طبابت یا قضاوتهای علمی خود بکار می‌گیرند.
مهمترین مولفه تضاد منافع زمانی شکل می‌گیرد که یک شرکت خصوصی تامین بودجه و پشتیبانی از طرح تحقیقاتی را انجام می‌دهد. به عنوان مثال فرد یا گروهی از پژوهشگران اجرای کار آزمایی بالینی در مورد اثر بخشی داروی در دست تولید توسط یک شرکت داروسازی را به عهده دارند. از طرف دیگر همین شرکت تامین بودجه و امکانات و به نوعی نظارت بر روند اجرای طرح و انتشار نتایج آن را در اختیار دارد. بدیهی است که در صورت کسب نتایج مثبت از این کارآزمایی بالینی منافع هنگفتی عاید شرکت مورد نظر خواهد شد و لذا خواسته یا ناخواسته تمایل به کسب نتایج مثبت وجود دارد.
حال اگر سوگیری به پژوهشگر نیر منتقل شود، امکان انحراف در مراحل مختلف شامل طراحی مطالعه، اجرا، تحلیل نتایج، نگارش و انتشار مقاله وجود دارد.
براساس نتایج ۲ مرور سیستماتیک مجزا که در مجلات JAMA و BMJ به چاپ رسیده اند مطالعاتی که توسط صنایع دارویی حمایت و تامین مالی می‌شوند، بیشتر از سایر مطالعات به نتایج مثبت منجر می‌گردند. این امر مؤید تمایل این گونه مطالعات به سوگیری به سمت نتایج مثبت است.
به هر شکل باید توجه داشت که صنایع دارویی تامین کننده بخش عمده‌ای از بودجه‌های تحقیقاتی برای معرفی داروهای جدید می‌باشند که به جای خود می‌تواند باعث نجات جان انسانهای زیادی گردد. اما هرگونه انحراف در این روند می‌تواند عوارض ناخواسته‌ای را به دنبال داشته باشد.
چنین شرایطی در مقالات مروری و نامه به سردبیر با مشکلات بیشتری جهت بررسی و کشف روبرو است.
براین اساس نویسندگان مقالات به لحاظ اخلاقی متعهد هستند تا هر موردی را که می‌تواند بر نتایج مطالعه تاثیر گذار باشد در بخشی به نام تضاد منافع بعد از صفحه عنوان ذکر نمایند. این مورد می‌تواند اخذ بودجه یا امکانات پژوهشی، رابطه استخدامی یا مشورتی، رابطه مالی و دارایی سهام یک شرکت باشد.
توجه داشته باشید سوگیری پژوهشگر الزاما بصورت اگاهانه اتفاق نمی‌افتد. لذا شفافیت در ذکر این گونه موارد، از یک سو زمینه ساز صداقت نویسنده و از سوی دیگر قضاوت صحیح خواننده می‌شود. در این حالت تضاد منافع می تواند به عنوان یک محدودیت برای طرح تلقی گردد.
لازم به ذکر است گرچه مهمترین مولفه مطرح در تضاد منافع، مسائل مالی می‌باشد اما هر گونه رابطه شخصی، سازمانی یا گروهی نیز بسته به نوع مطالعه موثر خواهد بود.
در عین حال تضاد منافع محدود به پژوهشگران نیست و در مورد سردبیران و مرورگران مجلات نیز مطرح است. سردبیران مجلات به عنوان حافظان دروازه های دانش لازم است به این موضوع توجه داشته باشند و در این ارتباط سیاست مدونی را برای مجله خود تدوین و به مرحله اجرا در آورند.
هم اکنون به نحو روزافزونی در ایران و دیگر کشورهای در حال توسعه کار آزماییهای بالینی و دیگر انواع تحقیقات با پشتیبانی صنایع دارویی و غذایی در حال شکل گیری و اجرا است. لذا موضوع تضاد منافع در آنها نیز اهمیت روز افزون یافته است.
نگارندگان پیشنهاد می‌کنند تضاد منافع در طرح‌های تحقیقاتی زیر نظر یک کمیته مجزا در دانشگاهها یا به عنوان زیر مجموعه ای از کمیته اخلاق دانشگاه مورد بررسی قرار گیرد. همچنین معرفی موضوع تضاد منافع و بررسی ابعاد مختلف آن در کارگاه‌های نگارش علمی یا برنامه های آموزشی ویژه سردبیران مجلات موثر خواهد بود.
در شماره آتی خبرنامه این بحث را پی خواهیم گرفت…
به منظور آشنایی بیشتر با نقش آمار در نگارش علمی، می توانید به فصل ۲۱ از کتاب مبانی نگارش علمی – تالیف آقای دکتراحسان حامدی سرشت و آقای دکتر غلامرضاحبیبی، گروه نگارش علمی (SWT)- موسسه فرزان مراجعه نمایید.
