در این شماره از خبرنامه الکترونیک فرزان بنا داریم در رابطه با موضوعات “حفظ حقوق و هویت بیماران”، “صحت اطلاعات و داده ها”، “سرقت ادبی علمی” و دیگر ملاحضات اخلاقی در پژوهشهای حوزه علوم پزشکی مطالبی را تقدیم حضور کنیم. با ما همراه باشید.
حفظ حقوق و هویت بیماران
هویت شرکت کنندگان در مطالعه باید همواره محفوظ بماند. اطلاعاتی که به شناسایی بیمار کمک می کند نباید در متن، عکس یا شجره نامه ارائه شود، مگر آنکه برای رسیدن به اهدف علمی مورد نظر ضرورت داشته باشد، که آن هم با کسب اجازه و رضایتنامه آگاهانه و مکتوب از بیمار امکان پذیر است. نام بیمار را از روی کلیشه رادیوگرافی حذف کنید. شما مجاز نیستید نام بیمار را با هدف جلوگیری از شناخته شدن وی تغییر دهید یا از یک نام جعلی استفاده کنید. در صورت چاپ تصویری از چهره بیمار، چشم ها را کاملاً بپوشانید. از آنجا که پوشاندن چشم ها نمی تواند هویت بیمار را به طور کامل پنهان نگهدارد، اخذ رضایتنامه آگاهانه ضروریست. بر این اساس در تمام پژوهش های انسانی اخذ رضایت نامه آگاهانه از بیمار یا قیم وی ضروری است.
صحت اطلاعات و داده ها
بررسی متونی که انجام می دهید باید دقیق و کامل باشد. البته منظور این نیست که یک مرور سیستماتیک انجام دهید؛ بلکه با انتخاب درست واژگان کلیدی و در پیش گرفتن یک استراتژی صحیح جستجو، به جمع آوری و مقایسه بی طرفانه پژوهش های قبلی بپردازید. امانت داری در مرحله جمع آوری داده ها را مورد توجه قرار دهید.
در مرحله گزارش داده ها و آنالیز نیز ملزم به رعایت بی طرفی هستید. عوامل مخدوش کننده و عواملی که باعث ایجاد تورش در انجام مطالعه می شوند را حذف کنید تا نتایجی که ارائه می کنید به واقعیت نزدیک تر باشند. به هیچ وجه مجاز نیستید نتایج مطالعه را به گونه ای دستکاری کنید که آنچه مورد نظر شماست حاصل شود. همواره خود را در محضر خداوند ببینید. پژوهش شما، هر اندازه هم که کوچک باشد، روزنه ایست به سوی ناشناخته های جهان. پس سعی کنید در کار خود صداقت و درستی را محور قرار دهید.
نویسندگان
قانون مشخصی برای ترتیب و توالی نویسندگان وجود ندارد. ترتیب نهایی چیزیست که با اتفاق نظر بین نویسندگان تنظیم می شود. در کشور های غربی معمولاً اسمی که آخر نوشته می شود، متعلق به پرسابقه‌ترین فرد در تیم تحقیقاتی است. در ایران معمولاً اسامی اساتید ابتدا ذکر می شود.
دقت کنید در تنظیم نهایی اسامی، اسم کسی فراموش نشود. برخی مجلات از شما می خواهند نام و امضای تک تک نویسندگان را در نامه همراه ارائه کنید. در قسمت تقدیر و تشکرات، اسامی افرادی را که به نوعی در انجام پژوهش نقش داشته اند (پزشک، پرستار، تکنیسین) ذکر و از ایشان قدردانی کنید، اما از آوردن اسامی دوست، همسر یا فرزندان خودداری نمایید.
سرقت ادبی علمی
سرقت ادبی (Plagiarism) به معنای استفاده از جملات، عبارات، افکار و عقاید دیگران در متن مقاله و منسوب نمودن آن به خود می باشد. برای درک بهتر این مفهوم باید توجه داشت که تمام دانسته های ما بر دانسته های پیشین ما استوار است. وقتی مطلبی را می خوانیم، در واقع در حال استفاده کردن از دانسته های دیگران هستیم و بر اساس آن دیدگاه ما شکل می گیرد. اما هنگامیکه قصد داریم افکار خود را بر روی کاغذ پیاده کنیم، باید بین آنچه که از دیگران قرض گرفته ایم با آنچه که از تفکرات ما حاصل شده است تفاوت قائل شویم. این کار با ارجاع دادن مطالب به منابع مورد استفاده انجام می‌گردد، در غیر این صورت، سرقت ادبی اتفاق افتاده است.
چنانچه ایده متعلق به فرد دیگری را در قالب کلمات و عبارات خود به کار برید، اصطلاحاً پارافریزینگ رخ اده است. پارافریزینگ به معنای تغییر دادن یک یا دو کلمه از جمله ای منسوب به فرد دیگر، تغییر ساختار جمله با حفظ کلمات به کار رفته در آن، یا جا به جا نمودن برخی کلمات با کلمات مترادف آن ها نیست. اگر بخواهید با هر یک از این روش ها جمله ای را باز آرایی کنید، در واقع سرقت ادبی انجام داده‌اید، نه پارافریزینگ. در واقع پارافریزینگ راه مناسبی برای استفاده از ایده دیگران در راستای حمایت از افکار و عقاید خودتان است، به شرط آنکه در پایان جمله، مرجع آن را ذکر نمایید.
ارسال همزمان مقاله به دو مجله
ممکن است از خود بپرسید چه اشکال دارد مقاله را همزمان برای دو یا چند مجله ارسال نماییم؟ این کار نوعی فریب علمی محسوب می شود و علاوه بر آنکه اتلاف سرمایه و هدر رفتن وقت داوران را در پی دارد، به لحاظ اخلاقی نیز صحیح نیست. نباید مقاله ای را که در مرحله بررسی از جانب یک مجله به سر می برد برای مجله دیگری ارسال کنید. گذشته از مسائل فوق، احتمال دارد مقاله شما از طرف سردبیر دو مجله برای یک داور ارسال شود. این اتفاق به ویژه با فوق تخصصی شدن شاخه های مختلف علم و تسهیل ارتباط بین دانشمندان، بعید نیست. به هر حال چنانچه محرزشود که مقاله شما، همزمان برای مجله دیگری نیز ارسال شده است، سردبیر روند بررسی مقاله را متوقف و آن را رد خواهد کرد. این مسئله می‌تواند اعتبار علمی شما را مخدوش کند.
چاپ مجدد
چنانچه بخش عمده مطالب ارائه شده در یک مقاله ارسال شد برای چاپ، با مقاله دیگری از همان نویسنده که قبلاً چاپ شده است هم پوشانی داشته باشد، می گوییم چاپ مجدد رخ داه است. لازم نیست دو مقاله عیناً مثل هم باشند تا این اصطلاح به کار رود. دلایلی که چاپ مجدد را اقدامی نادرست جلوه می‌دهد عبارتند از:
۱- مطلبی زائد و تکراری بر حجم زیاد متون علمی می افزاید.
۲- نتیجه متا آنالیز های آینده را مخدوش می کند.
۳- باعث اتلاف وقت سردبیرها، داوران، دانشمندان و خوانندگان می شود.
۴- منابع مجله از قبیل فضای فیزیکی بر روی شبکه یا درون مجله برای چاپ مقالات را هدر می دهد.
۵- باعث هدر رفتن منابع به منظور یافتن و تأیید کردن چاپ مجدد می گردد.
۶- تخطی از قانون حق تکثیر (کپی رایت ) محسوب می شود.
از آنجا که نویسندگان موظفند هنگام ارسال مقاله، ذکر کنند که نتایج مطالعه را در جای دیگری چاپ نکرده اند، بنابراین چاپ مجدد یک فریب علمی محسوب می شود. اگر بیش از ۱۰ درصد از مطالب یک مقاله نظیر مقاله دیگر باشد، کمیته بین المللی سردبیران مجلات پزشکی (ICMJE) از نویسندگان خواسته است که نسخه‌ای از مقاله دیگر را برای مجله بفرستند تا سردبیر و مرورگران درباره آن آگاهانه تصمیم بگیرند. اگر چکیده مقاله خود را در جابی ارائه کرده اید یا نتایج مطالعه خود را به صورت شفاهی ارائه نموده اید یا مقاله شما از سوی مجله قبلی رد شده است، چاپ آن در مجله بعدی شامل ممنوعیت های چاپ مجدد نمی شود.
چنانچه نویسنده از قوانین فوق تخطی نماید، اصلاحیه ای از سوی سردبیر در مجله چاپ می شود که از طریق آن دسترسی به مقاله مذکور نیز امکان پذیر است. بدین وسیله، قانون شکنی نویسنده بر همگان آشکار و وی از ارسال هرگونه مقاله برای آن مجله محروم می گردد.
حق تکثیر
حق تکثیر(کپی رایت) قانونی است در راستای حمایت از نویسندگان در برابر تکثیر و استفاده بدون اجازه از آنچه که به رشته تحریر درآورده اند. مقاله شما از لحظه ای که آن را به مجله ارسال می نمایید تحت قانون حق تکثیر قرار می گیرد؛ بنابراین از دادن مقاله خود به افرادی که همکار نزدیک شما محسوب نمی شوند خودداری کنید.
