مقدمه
امروزه توانایی جستجوی متون پزشکی تبدیل به مهارتی ضروری برای هر یک از اعضای خانواده علوم پزشکی شده است. وجود بیش از ۱۵ میلیون مقاله در کتابخانه‌های علوم پزشکی دنیا در کنار انتشار ماهیانه بیش از ۵۰۰۰ ژورنال پزشکی باعث شده تا یافتن منابع صحیح اطلاعاتی و متون پزشکی مناسب نه تنها ساده نبوده بلکه نیاز به دانش و تجربه کافی داشته باشد. در این شماره از خبرنامه با مرور کلی بر پایگاههای اطلاعاتی پزشکی، مهمترین آنها یعنی مدلاین مورد تاکید قرار می‌گیرد.
پایگاههای اطلاعاتی پزشکی
هر یک از پایگاههای اطلاعاتی معمولاً بر موضوعی خاص تمرکز داشته، ژورنالهای مرتبط با همان موضوع را ثبت می‌نمایند. بعضاً پایگاههای اطلاعاتی با پوشش موضوعیِ جامع و در برگیرنده کلیه رشته‌های پزشکی و مرتبط با آن یافت می‌گردند که محل مناسبی برای مراجعه شما جهت جستجوهای اولیه خود می‌باشند. در این میان معروف‌ترین، جامع‌ترین و کامل‌ترین و پرمصرف‌ترین پایگاه اطلاعاتیِ پزشکی، مدلاین می‌باشد که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده است. لذا در این شماره خبرنامه بطور خلاصه به تشریح عملکرد و طرز استفاده از مدلاین خواهیم پرداخت. پایگاه اطلاعاتی دیگری مشابه مدلاین نیز با شمولیت جامع و شهرتی جهانی به نام EMBase وجود دارد که در حقیقت در پزشکی مبتنی بر شواهد (EBM)، این دو پایگاه اطلاعاتی به عنوان پیش‌نیاز اصلی برای جستجوی مقالات و بررسی متون محسوب می‌گردند.
بهترین و مستدل‌ترین راهنمای جستجوی مدلاین را می‌توانید در سایت اینترنتی رسمی مدلاین به آدرس http://pubmed.gov در قسمت Tutorial پیداکنید.
مدلاین
مدلاین مهمترین پایگاه اطلاعاتی پزشکی کتابخانه ملی آمریکا (NLM) است که حاوی بیش از ۱۳ میلیون مقاله از سال ۱۹۶۶ تاکنون از بیش از ۴۸۰۰ عنوان ژورنال پزشکی از سراسر دنیا می‌باشد. حدود ۸۸ درصد مقالات از منابع انگلیسی زبان بوده یا چکیده انگلیسی دارند گرچه تنها ۷۶ درصد مقالات موجود در مدلاین حاوی چکیده می‌باشند. این بانک اطلاعاتی که بصورت روزانه روزآمد می‌گردد سالیانه حدود چهارصد هزار مقاله در موضوعات پزشکی، پرستاری، دندانپزشکی، دامپزشکی، علوم پایه، علوم خدمات بهداشتی و سایر حیطه‌های علوم طبیعی را در خود ثبت می‌نماید.
سرعنوانهای موضوعی پزشکی (Mesh)
وجه تمایز مدلاین از بسیاری از پایگاههای اطلاعاتی دیگر دارا بودن یک فهرست طبقه‌بندی موضوعی مفصل و درخت مانند به نام درختِ MeSH می‌باشد که آخرین نسخه آن در سال ۲۰۰۶ دارای بیش از ۲۳۰۰۰ سرعنوان موضوعی پزشکی (MeSH Heading) بوده، جهت طبقه‌بندی موضوعی مقالات، کتب و هرگونه منابع سمعی و بصری پزشکی به کار می‌رود. MeSH Heading های انتخاب شده برای هر مقاله در فیلد مجزایی بنام [MH] درج می‌گردد. در نتیجه به هنگام جستجوی یک سوژه درون مقالات طبقه‌بندی شده، می‌توان ابتدا MeSH Heading های مناسبِ آن سوژه را یافته، سپس مقالات طبقه‌بندی شده تحت آن MeSH Heading ها را مشاهده نمود.
مفهوم زیر عنوان (Subheading)
هر یک از MeSH Heading های موجود برحسب اینکه در یک مقاله خاص از چه جنبه یا جنبه‌هایی بررسی شده باشد دارای زیرعنوان‌های متفاوتی در آن مقاله نسبت به مقاله‌ای دیگر با همان MeSH Heading ولی با زیرعنوان‌های دیگری خواهند بود. این امر در هنگام جستجوی مقالات برای اختصاصی‌تر نمودن پنجره جستجو به کار رفته است. در مجموع تعداد ۸۳ زیرعنوان در مدلاین وجود دارد که به فراخور هر MeSH Heading تعدادی از آنها قابل اطلاق به آن MeSH Heading بوده، در هنگام نمایه نمودن مقالات در مدلاین یا در هنگام جستجوی مقالات از آنها استفاده می‌گردد.
مفهوم Major MeSH Heading یا Focus
جهت تفکیک بحث اصلی مقالات از موضوعات فرعی‌تر، MeSH Headingهای محوری و اصلی مقاله در فیلد مجزایی به نام [MAJR] که مخفف Major MeSH Heading می‌باشد قرار گرفته، سایر MeSH Heading ها در فیلد [MH] قرار می‌گیرند؛ بطوریکه در هنگام مشاهده فیلدهای اطلاعاتی مقاله آن دسته از MeSH Heading هایی که بحث اصلی و در حقیقت Focus اصلی مقاله می‌باشند و در فیلد [MAJR] واقع شده‌اند بصورت ستاره‌دار در کنار سایر MeSH Heading های مقاله که بدون ستاره هستند قرار می‌گیرند. این ویژگی نیز برای اختصاصی کردن جستجو کاربرد دارد.
مفهوم Explode
گفته شد که MeSH Heading ها بصورت سلسله مراتبی از موضوعات کلی‌تر در شاخه‌های اولیه درخت به سمت موضوعات اختصاصی‌تر در شاخه‌های انتهایی چیده شده‌اند که این چینش صرفاً به سبک و سلیقه NLM است و الزاماً منطبق با منابع و کتب علمی جاری نمی‌باشد.
نمایه کنندگان مدلاین موظفند اختصاصی‌ترین MeSH Heading را در شاخه‌های متناسب انتخاب نمایند. اصولاً هر چه MeSH Heading های یک مقاله، اختصاصی‌تر و به انتهای شاخه خود نزدیک‌تر باشند مقاله در آن موضوع با ارزش‌تر می‌باشد و بالعکس MeSH Heading ها هر چه کلی‌تر و به تنه درخت نزدیک‌تر باشند ارزش مقاله از آن نقطه‌نظر کاهش می‌یابد.
به این حالتِ آبشاری که انتخاب یک MeSH Heading نهایتاً به انتخاب انبوهی از MeSH Heading های زیر شاخه‌اش منجر می‌شود و حالتی انفجار گونه دارد explode لقب داده‌‌اند. به این معنی که اصولاً هدف ما از جستجوی یک MeSH Heading، انتخابِ خود و زیر شاخه‌هایش می‌باشد. لذا ما همیشه از یک جستجوی explode شده مدد می‌گیریم.
مکان‌های دسترسی به مدلاین
از سال ۱۹۹۷ که دسترسی به مدلاین از طریق اینترنت توسط سایت اینترنتی PubMed (http://pubmed.gov یا http://www.pubmed.com) بصورت رایگان امکان‌پذیر گردید تعداد کاربران مدلاین بطور چشمگیر و فزاینده‌ای افزایش یافت. آموزش کامل استفاده از PubMed توسط گزینه Tutorial در بالای ستون آبی رنگ سمت چپ تصویر امکان پذیر است.
از آنجا که استفاده از PubMed به دانشی اولیه از ساختار مدلاین و مفاهیم جستجو نیاز دارد و برای افراد مبتدی تا حدودی مشکل می‌باشد، شرکتی معروف به نام OVID Technologies با فراهم آوردن یک محیط جستجوی ساده‌تر با اکثر امکانات PubMed راه را برای محققان تا حدودی ساده‌تر نموده است. محصول مورد نظر محیط OVID Platform نام دارد و نه تنها برای جستجوی مدلاین به کار می‌رود بلکه برای جستجوی هر پایگاه اطلاعاتی دیگر نیز کاربرد دارد. این سرویس رایگان نیست و با هزینه بسیار زیادی مجوز استفاده از آن برای کاربران دانشگاههای علوم پزشکی در کشور مهیا شده است. طرز استفاده از آن نیز توسط گزینه Help در سمت بالا و راست صفحه اصلی جستجو در دسترس خواهد بود.
نکته مهم اینکه در تمام جستجوهای انجام شده درون مدلاین، چکیده مقاله، بیشترین بخشِ علمیِ مقاله است که در اختیار شما قرار داده می‌شود. متن کامل مقالات در انحصار ناشرین می‌باشد و مجوز استفاده از آنها چه بصورت فردی و چه بصورت دانشگاهی واگذار می‌گردد. با انجام هر جستجو درونِ OVID – Medline در صورت موجود بودن نسخه آنلاین متن کامل مقاله، لینک ارتباط با ناشر یا عرضه کننده مربوطه در کنار رکورد آن مقاله یافت می‌گردد.
مقایسه Textword Search و MeSH–Based Search
بسیاری از جستجوگران، مدلاین را بدون استفاده از MeSH جستجو می‌نمایند. یعنی واژه مورد نظر را درون search box نوشته، دکمه Search را کلیک می‌نمایند. در این روش که جستجوی واژه‌ای یا Textword Search نام دارد تفاوت‌های فاحشی با روش جستجو بر پایه MeSH ملاحظه می‌گردد. جهت مقایسه کیفیت این دو روش جستجو نیاز به دانستن مفاهیم زیر داریم:
دو معیار سنجش کیفیت جستجو، حساسیت و ویژگی آن جستجو می‌باشد. با انجام یک جستجوی «حساس» انتظار داریم به تمام مقالات مربوط به موضوع مورد نظر خود دست یابیم (گرچه در کنار آن، احتمال یافتن مقالات غیر مربوط هم وجود دارد) و با انجام یک جستجوی «ویژه» انتظار داریم مقالات غیر مربوط درون نتایج جستجوی خود نداشته باشیم (گرچه شاید تعدادی از مقالات مرتبط نیز یافت نشده باشند). غالباً در یک جستجوی حساس تعداد مقالات غیر مربوط هم زیادتر است و یک جستجوی «ویژه» معمولاً از حساسیت کافی برخوردار نیست.
از معایب استفاده از MeSH می‌توان به ناکافی بودن MeSH Heading ها در بسیاری از موضوعات تخصصی و فوق‌تخصصی اشاره نمود که در این موارد جستجوی واژه‌ای تنها گزینه خواهد بود. ضمناً تعدد MeSH Heading های نزدیک به هم اغلب ما را ناچار به جستجوی کامل‌تر درخت MeSH می‌سازد. با جستجوی سوژه مورد نظر خود در قسمت MeSH Database درون سایت PubMed، بسیاری از MeSH Heading های مرتبط با آن سوژه مشاهده می‌گردد.
نام نویسندگان در فیلد [AU] به این سبک درج می‌گردد که ابتدا نام‌خانوادگی و سپس با یک فاصله، حرف یا حروف اول نام کوچک فرد ذکر می‌گردد. از سال ۱۹۹۹ به بعد نام کامل نویسندگان در فیلد [FAU] نیز وارد می‌شود.
در این شماره از خبرنامه به ذکر کلیاتی در رابطه با جستجوی منابع پرداختیم. به منظور آشنایی بیشتر با این مقوله می توانید به فصل ۱۷ از کتاب مبانی نگارش علمی – تالیف دکتر ایمان رحیمی، گروه نگارش علمی (SWT)- موسسه فرزان مراجعه نمایید.
