دکتر حامد اختیاری
اگر چه در حدود ۱۰ سال قبل، موقعیت ممتاز کنونی ایران در طراحی و اجرای مداخلات علمی درمان و کاهش آسیب اعتیاد در سطوح بین المللی ، امری دور از ذهن به نظر می‌رسید، اما اکنون مورد اذعان بسیاری از مراجع علمی و اجرایی است. رسیدن به این جایگاه برجسته در سطح منطقه با بهره‌گیری صحیح از زیرساخت‌های موجود و همچنین شناسایی مشکلات و هماهنگی میان سازوکارهای گوناگون حوزه اعتیاد در سطح کشور حاصل شده است. اما در این مقطع زمانی و با توجه به شرایط خاص منطقه‌ای به نظر می‌رسد که این تجربه موفق را می توان در داخل کشور ارتقاء داد و به عنوان یکی از نمادهای رشد علمی کشور مطرح نمود و در عین حال به فکر گسترش و صدور آن به دیگر کشورهای منطقه نیز بود. چگونگی ارتقای این وضعیت، نیازمند توجه به سه مسئله مهم است:
۱- چه مجموعه‌ای از زمینه‌های مستعد داخلی موجبات پیشرفت ایران را در حوزه درمان و مراقبت از اعتیاد فراهم آورده است و در عین حال، می‌تواند ارتقای بیشتر و بالندگی گسترده‌تر آن را موجب گردد؟
۲- چه تجارب ارزشمندی از یک دهه فعالیت علمی مستمر در حوزه دانش اعتیاد در کشور به وجود آمده است که تقویت آنها می‌تواند موجبات رشد بیشتر این حوزه را در داخل کشور بوجود آورد و می‌توان با تکیه بر آنها، موجبات تقویت جایگاه ایران را در سطوح بین‌المللی فراهم نمود؟
۳- در آینده نزدیک، تمرکز فعالیت‌های علمی بر چه حوزه‌هایی می‌تواند با جوابگویی به نیازهای ملی و منطقه‌ای، زمینه های تقویت جایگاه علمی ایران را در سطوح بین المللی فراهم آورد؟
در ادامه این گفتار، مولف تلاش خواهد نمود در حد دانش و آگاهی خود به معرفی این زمینه‌ها، تجارب و حوزه‌های پیشنهادی برای تمرکز فعالیت ها بپردازد و دیگر خوانندگان محترم را به کنکاش بیشتر در این رابطه تشویق نماید.
الف. فرصتهای اختصاصی موجود در ایران
۱- شیوع بالای سوء مصرف و اعتیاد به مواد افیونی (حداقل ۲/۱ تا ۸/۱ میلیون نفر) و بنابراین اولویت بسیار بالای آن در نظام سلامت. بعضی از دوستان و همکاران عامل اصلی پیشرفت دانش اعتیاد در ایران را گستردگی شیوع بالینی این بیماری در کشور ما می‌دانند. اما به نظر می‌رسد که در کنار این بستر آماده، عوامل دیگری نیز در رشد این دانش در سال های گذشته کشور نقش قابل توجهی ایفا نموده اند.
۲- نیم رخ های متفاوت سوء مصرف مواد افیونی براساس تفاوت در نوع دارو/ روش مصرف/ خلوص ماده/ طول دوره مصرف و شدت عوارض همراه، زمینه طیف گسترده پژوهش‌های بالینی بر روی نمونه‌های انسانی را در داخل کشور فراهم نموده است.
۳- ویژگی‌های اختصاصی نژادی/ فرهنگی/ منطقه‌ای اعتیاد در ایران و منطقه آسیای مرکزی، خاورمیانه و شمال آفریقا، فرصتهای ارزشمندی را برای مطالعه و پژوهش پدید آورده است. تولید کاربردی دانش بومی در ایران که بر اساس نیازهای منطقه‌ای در حوزه اعتیاد صورت گرفته، جایگاهی محوری را برای کشور ما در حوزه پیشگیری و مداخله در اعتیاد شکل داده است.
۴- ارتباط بالای اعتیاد و سوءمصرف مواد افیونی با HIV/AIDS و انواع هپاتیتها از دیگر عوامل توجه است. به بیان دیگر، همراهی بیماری های ایدز و هپاتیت که به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی حوزه بهداشت و درمان کشور ما مطرح می باشند، با بیماری اعتیاد از تهدیدها و فرصتهای دیگر موجود در ایران می‌باشد.
۵- وجود تقریباً تمامی روشهای درمانی پذیرفته شده اعتیاد در سطوح جهانی در مراکز دانشگاهی، دولتی و خصوصی ایران. گستردگی بومی و وجود تجارب عملی با انواع روشهای درمانی پذیرفته شده بین المللی، فرصت انواع مطالعات پژوهشی و طراحی روشهای بومی را فراهم ساخته است.
۶- امکانات و فرصت های مناسب برای پژوهش در گروه های در معرض خطر (کودکان و زنان، زندانیان و افراد بی خانمان). با توجه به آگاهی بالای سیاست گذاران کلان کشور در حوزه اعتیاد و انگ‌زدایی از این مقوله و کاهش جنبه های امنیتی- انتظامی در رابطه با گروه‌های خاص، زمینه قابل توجهی برای پژوهش در این حوزه پدید آمده است.
۷- انواع وضعیت های ترکیبی سوءمصرف مواد افیونی با آمفتامین‌ها، آرامبخشها، خانواده حشیش و … اعتیادهای چند دارویی و اعتیاد به مواد محرک از زمینه های مهم فعالیت در کشور ما می‌باشند که زیرساخت‌ها و ابزارهای لازم جهت پژوهش در رابطه با آنها در داخل کشور موجود است.
۸- وجود مرکز ملی مطالعات اعتیاد که به عنوان محوری یگانه و فعال دولتی در کنار ستاد مبارزه با مخدر، وزارت بهداشت و بهزیستی به سامان دهی وضعیت پیشگیری و درمان اعتیاد می پردازد و تا از ناهماهنگی‌ها و بی نظمی‌های نظری و عملی جلوگیری نماید. هماهنگی عملی و اجرایی در سطح ملی در حوزه سوء مصرف مواد از امتیازات و زمینه‌های مثبت فعالیت در کشور می‌باشد.
۹- وجود همبودیهای روانپزشکی و طبی (نظیر مشکلات قلبی و عروقی و …) مورد توجه در نظام سلامت در کنار سوء مصرف و اعتیاد به مواد افیونی. افزایش آگاهی‌های پزشکان فعال در تخصص‌های مختلف و روانپزشکان، فعالیت پژوهشی و درمانی در حوزه همبودهای اعتیاد را ممکن ساخته است.
۱۰- منابع نیروهای انسانی متخصص در سیاست گذاری، پژوهش و اجرا در حوزه های پیشگیری و درمان سوء مصرف مواد. حضور نیروهای متخصص در حیطه دانش اعتیاد و شروع دوره‌های دکتری تخصصی در این رابطه به صورت مستقیم و یا غیر‌مستقیم در حیطه های علوم اعصاب، علوم شناختی، ژنتیک و … زمینه‌های لازم را برای پیشرفت‌های بعدی فراهم می‌نماید.
ب. تجارب کنونی موجود در ایران
۱- تجارب بالینی قابل قابل توجه در طی ده سال گذشته (بیش از یک هزار مرکز درمانی زیر پوشش وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی).
۲- تجارب مثبت در اجرای مناسب پروژه های پژوهشی بین المللی.
۳- سوابق ارزنده در اجرای مناسب پروژه های پژوهشی در گسترده چند مرکزی در سطوح استانی و ملی
۴- تعاملات سازنده میان نهادهای سیاست گذار، مراجع اجرایی و مراکز علمی دانشگاهی
۵- ایجاد فضای ملی ضد سوء مصرف مواد و اعتیاد و قرارگیری درخواست حل این موضوع در میان یکی از سه مطالبات اصلی مردم از دولت
۶- تجارب قبلی در اجرای کارآمد برنامه های آموزشی در سطح منطقه با حضور کارشناسان دیگر کشورها
۷- قرارگیری در جایگاه قطب دانش سازمان جهانی کاهش آسیب و سازمان جهانی بهداشت در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا
۸- اجرای پروژه های ارزیابی عملکرد مغزی در حیطه اعتیاد با استفاده از ابزرهای شناختی و تصویر برداری مغزی در سطح استانداردهای جهانی
۹- تجربه طولانی مدت در بررسی داروهای مؤثر در اعتیاد در نمونه های حیوانی و جایگاه شناخته شده جهانی در این حوزه.
۱۰- مهارت های روش شناختی در انواع پژوهش های تخصصی کیفی، کمی، ترکیبی و … در حوزه اعتیاد.
ج. حوزه‌های مناسب و دارای اولویت برای سرمایه‌گذاری جهت تقویت موقعیت علمی و عملی کشور در سطوح بین‌المللی
زمینه‌هایی که سرمایه‌گذاری بر روی آنها در چند سال آینده برای دستیابی به اهداف مورد بحث در این مقاله، ضروری به نظر می‌رسد به دو بخش کلی قابل تقسیم هستند :
ج-۱. حوزه های اجرایی و آموزشی
۱- ایجاد و تقویت ساختارهای رسمی جهت اجرای تعاملات منطقه‌ای و بین المللی مانند تاسیس مراکز یا دفاتر تحقیقاتی مشترک در همکاری با سازمان‌ها و نهادهای بین المللی مانند سازمان ملل، سازمان بهداشت جهانی، سازمان همکاری‌های منطقه‌ای اکو و…، امضای تفاهم نامه های همکاری با کشورهای منطقه و اجرای پروژه‌های مشترک منطقه‌ای.
۲- برگزاری منظم سمینارهای منطقه ای سالیانه با استانداردهای جهانی در کنار گردهمایی‌های سالیانه کشوری و طراحی و اجرای دوره‌ها و کارگاههای آموزشی بین‌المللی با برنامه زمان‌بندی مشخص سالیانه با اعطای مدارک معتبر.
۳- تهیه محتوا و ابزارهای آموزشی در سطوح مختلف و انتشار تجارب داخلی و منطقه‌ای در قالب مجلات، کتابها، بروشورها و … به زبان انگلیسی و زبان‌های دیگر رایج در سطح منطقه. در همین راستا به نظر می رسد که چاپ یک مجله علمی پژوهشی با استانداردهای بین‌المللی ISI در حوزه اعتیاد در داخل کشور و توزیع گسترده منطقه‌ای و جهانی آن باید یکی از نقاط تمرکز اصلی به حساب آید.
۴- یافتن شریک‌های علمی و اجرایی در سطوح بین‌المللی، تعامل با دانشگاههای معتبر دنیا، مراکز تحقیقاتی بین المللی در حوزه اعتیاد و نهادهای بین المللی نظیر دفتر مواد مخدر و جرائم سازمان ملل و یا دفتر مدیترانه شرقی سازمان بهداشت جهانی و همچنین ارتباط سازنده با نهادهای علمی مرتبط با سوء مصرف مواد در اتحادیه اروپا و همچنین موسسه ملی سوء مصرف مواد آمریکا (NIDA) که باید با دقت بر ظرافت های گوناگون روابط بین الملل و امنیت ملی صورت گیرد.
۵- طراحی و تامین ابزارهای علمی و اجرایی مورد نیاز مراکز درمانی در سطح منطقه نظیر نرم افزارهای مدیریت اطلاعات مراکز درمانی، سخت افزارهای ارتقای کیفیت خدمات در مراکز درمانی نظیر دستگاههای توزیع خودکار متادون، سامانه های دستگاه های کارت‌خوان و شناسایی‌کننده بیماران، نوبت دهی به بیماران و … و در نهایت ابزارهای ارزیابی و پایش درمان بیماران و پروتکل‌های درمانی منطبق شده با نیازهای بومی و منطقه‌ای.
ج-۲. حوزه‌های پژوهشی
۱- دانش‌های پایه ای و بنیادین نظیر ژنتیک اعتیاد با دقت به نیازها و اولویت‌های منطقه‌ای و ویژگی‌ها و پیچیدگی‌های ابعاد ژنتیکی- نژادی اعتیاد در داخل کشور و در سطح منطقه.
۲- فن‌آوری‌های نوین تصویربرداری و مداخلات درون مغزی با هدف شناسایی زمینه‌های بروز اعتیاد، آسیبهای ناشی از آن و تاثیرگذاری روش های درمانی دارویی و همچنین طراحی و اجرای مداخلات جدید درمانی لبه‌های دانش روز دنیا. بدین ترتیب، توجه به دو حوزه فوق، خواهد توانست علاوه بر ارتقای جایگاه علمی ایران در سطوح منطقه‌ای و جهانی موجبات جذب نخبگان علمی کشور به دانش اعتیاد را هم فراهم آورد.
۳- طراحی، ساخت و کارآزمایی ابزارهای ارزیابی بالینی و پایش کارآیی مداخلات درمانی بر اساس نیازهای منطقه‌ای همراه با ارتقای نسخه‌های ابزارهای بین المللی بر اساس ابعاد فرهنگی- زبانی- بوم‌شناختی اعتیاد در سطح منطقه و در تعامل با دیگر کشورها.
۴- به کارگیری، کارآزمایی و تصحیح پروتکل‌های درمان دارویی مقبول بین‌المللی بر اساس شرایط بومی و ارائه پیشنهادهای اصلاحی و معرفی پروتکل‌های اصلاح شده بر اساس نیازهای منطقه‌ای.
۵- مطالعه، طراحی، تولید و اعتبارسنجی مداخلات غیردارویی درمانی به عنوان ابزارهای تکمیلی درمان‌های دارویی و یا به عنوان هسته اصلی درمانی بخصوص در مورد مواد محرک بر اساس شرایط خاص بومی و فرهنگی منطقه.
توجه به ۳۰ نکته مذکور در این مقاله در کنار توجه اختصاصی به منابع انسانی محدود فعال در حوزه اعتیاد در سطح کشور خواهد توانست ایران را در طی دو دهه آینده به تاثیرگذارترین قطب علمی دانش درمان اعتیاد در منطقه تبدیل نماید.
